منشور فاطمی و جریان‌سازی تاریخی
حضرت فاطمه زهرا (س) پس از رحلت رسول خدا (ص) به منظور بازپس گرفتن فدک در مسجد النبی حضور پیدا کرده و خطبه ای را در میان مردم بیان کردند. آن حضرت در این خطبه علاوه بر تصریح به مالکیت نسبت به فدک و طلب حق خود در پیش روی مردم به دفاع از حق حضرت علی (ع) پرداختند، منابع شیعه و اهل سنت متن این خطبه را نقل کرده اند. برخی کارشناسان دینی معتقدند این خطبه حضرت زهرا (س) که به خطبه فدکیه معروف شده، یک منشور فاطمی است که فقط بخشی از آن به موضوع فدک اختصاص دارد و بقیه آن درباره معارف اسلامی است.
حجت الاسلام جلال نوری کاخکی به خبرنگار معارف ایرنا گفت: بسیاری این گونه تصور می کنند که موضوع خطبه فدکیه، فقط مساله فدک است؛ در حالی که غلبه موضوع در این خطبه با احقاق حق و مطالب گرانبها و منشوری از معارف دینی است که فاطمه زهرا (س) تبیین کردند.
وی از این خطبه به عنوان منشور فاطمی یاد کرد و گفت: حضرت زهرا (س) فقط در یک بخش از خطبه به مساله فدک می پردازد و بقیه آن به مطالبی همچون معارف اسلامی، جایگاه قرآن، امامت و ولایت اختصاص دارد.
نوری پیشنهاد کرد این خطبه به نام خطبه حضرت زهرا (س) نامیده شود و افزود: محور این خطبه عبارت است از حقایق معرفت شناختی که به نوعی ترسیم وضعیت جامعه شناسی سیاسی آن زمان نیز می باشد.
حجت الاسلام مجتبی عباسلو نیز در این زمینه به ایرنا گفت: پس از رحلت رسول اکرم (ص) در سال دهم هجرت، فاطمه زهرا (س) در مسجدالنبی حاضر شده و به دادخواهی از ولایت پرداختند و با قرائت خطبه ای معروف به فدکیه، پس از حمد و ثنای الهی، بعثت پیامبر (ص) را یادآور شدند. سپس به ویژگی های امیرمومنان (ع) اشاره کردند. آنگاه دختر رسول الله (ص) یاران پدرش را به شدت سرزنش کرده و با استناد به آیات قرآن، موضوع را به قیامت واگذار کردند.
وی افزود: حضرت زهرا (س) به رغم شدت حجب و حیا و تحفظی که از حضور در میان نامحرمان داشتند، پس از وفات پدرش احساس خطر کرده و خودشان وارد صحنه می شوند و از مقام ولایت دفاع می کنند در حالی که بزرگان و افراد سابقه دار در دین باید می آمدند و به حمایت از علی (ع) برمی خاستند.
توصیه های اخلاقی در لابلای کلام حضرت زهرا (س) را نباید به اصل کلام ایشان که اعتراض به عافیت طلبی اهل مدینه و عدم یاری امیرمومنان (ع) در غصب حق خلافتشان بود، غلبه داد و آن حضرت بیان معارف عقیدتی و توصیه های اخلاقی را مقدمه ای برای موضوع اصلی قرار دادند.
حجت الاسلام نوری درباره حضور فاطمه زهرا (س) در مسجد النبی گفت: مسجد مدینه به عنوان مرکزی برای دادخواهی در زمان رسول خدا (ص) مطرح بود که طبق رویه ای اگر کسی شکایتی داشت به مسجد آمده و شکایت خود را نزد پیامبر (ص) مطرح می کرد. حضرت زهرا (س) نیز به عنوان یک معترض به حوادثی که اتفاق افتاده بود، در مقابل مردم حاضر شد و این سخنرانی بلیغ و شیوا را مطرح کردند.
حضرت فاطمه زهرا (س) حقایقی را بیان می کند و مردم را مخاطب قرار می دهد و در اینجا به عنوان همسر امیرمومنان(ع) و کسی که به امر خدا منصوب شده، به مسلمانان مدینه تاکید می کند که «شما باید دین را حفظ کنید و امانتدار باشید.»
برخی دیگر از کارشناسان معتقدند خطبه حضرت زهرا (س) یک خطبه سیاسی و اجتماعی بوده تا یک جریان سازی تاریخی صورت گیرد. طهورا نوروزی پژوهشگر فقه و حقوق اسلامی از خطبه حضرت فاطمه (س) به عنوان مهمترین خطبه سیاسی و اجتماعی یاد کرد که دختر رسول خدا (س) با طرح مطالب خداشناسی و زمینه های توحیدی به بیان مسائل اجتماعی و سیاسی پرداختند و بیان چنین خطبه ای با آن ادبیات شفاف بسیار تاثیرگذار در آن زمان غبارآلود بود.
حضرت زهرا (س) خطبه خود را در مسجد پیامبر خواندند. چون محل اجتماع مسلمانان برای امور عبادی، سیاسی و اجتماعی بود و انتخاب مسجد از سوی آن حضرت برای بیان خطبه باعث شد تا بار سیاسی و اجتماعی بودن سخنانش به جامعه منتقل شود. فراموش نکنیم پیامبر (ص) در همین مسجد به موعظه مردم می پرداختند و طرح خطبه حضرت زهرا (س) یادآوری به افرادی بود که در آن جامعه حضور داشتند و فتنه گری تاریخی باعث می شد آن حقیقت از ذهن مردم دور شود ولی با خطبه فاطمه (س) عده ای تحت تاثیر قرار گرفتند و اگرچه آن افراد در تصمیم گیری های حکومتی موثر نبودند جریان سازی در طول تاریخ صورت گرفت که آثار خطبه را می توان در طول تاریخ مشاهده کرد.
حضرت زهرا (س) در ابتدای این خطبه فرمود: حمد و سپاس خدای را برآنچه ارزانی داشت و شکر، او را در آنچه الهام فرمود و ثنا و شکر بر او به خاطر آنچه از نعمت‌های فراوان پیش فرستاد و عطایای گسترده‌ای که اعطا کرد.
نوری با اشاره به بخش ابتدایی خطبه حضرت زهرا (س) گفت: ساختار این خطبه همچون کلام همسرشان امیرمومنان بلیغ و فصیح است و می بینیم با حمد و ثنای الهی به شکلی زیبا آغاز می شود و پس از شهادت به یگانگی خدا و رسالت پیامبر اکرم (ص)، دائره المعارفی از معرفت اسلامی، بینش توحیدی و نگرش دینی را بیان می کند. حضرت زهرا (س) پس از بیان حمد الهی و معارف دینی، به مردم توصیه هایی می کند. این توصیه ها با استناد به آیات قرآن است و آن حضرت به صورت هوشمندانه قرآن را در ساختاری متناسب با زمان خود بیان کردند.
نگاهی به مساله فدک
نوری درباره مساله فدک بیان کرد: پیامبر اکرم (ص) معاهده ای با یهودیان قلعه خیبر بسته بود و قرار شد آنان خیانت نکنند و هم پیمان رسول خدا (ص) باشند ولی یهودیان خیانت کردند و پیامبر (ص) با آنان جنگید و در کنار پیروزی ها، یهودیان منطقه فدک حاضر به جنگیدن نشدند و قبول کردند بدون جنگ زمین ها و اموال خود را واگذار کنند. بر اساس آیات قرآن آنچه بدون جنگ به پیامبر (ص) می بخشند، در اختیار ایشان است و به طور کلی نیز یک پنجم هر آنچه که در جنگ به دست می آمد، در اختیار آن حضرت بود. پیامبر (ص) زمین های فدک را در اختیار حضرت زهرا (س) قرار دادند تا به عنوان پشتوانه مالی، جریان نبوت و رسالت را پشتیبانی کند. نظام مالی اسلام بر اساس خمس، زکات، صدقه، انفاق، قرض الحسنه و مانند آن اداره می شود تا بتواند نظام اسلامی را اداره کند و طبیعی است که پیامبر اکرم (ص) نیز برای ادامه جریان رسالت یعنی امامت، همان حقوق به عنوان بیت المال در اختیار امام مسلمین قرار گیرد و به همین دلیل فدک در اختیار فاطمه زهرا (س) قرار گرفت.
وی با اشاره به ششمین آیه از سوره احزاب اظهار داشت: با توجه به این دستور الهی که پیامبر (ص) صاحب اختیار مسلمانان است و حتی از جان خود هم مهمتر و مقدم است، آنچه پیامبر انجام می دهد، درست است.
از طرف دیگر با توجه به آیه ۲۶ سوره اسراء که می فرماید «و آت ذالقربی حقه» باید بدانیم حقوق اهل قربی که در این آیه آمده مربوط به خویشاوندان پیامبر است و رسول خدا (ص) به جز فاطمه (س)، فرزند دیگری نداشتند. بنابر این مصداق این آیه حضرت زهراست و پیامبر (س) بر اساس این آیه فدک را به دختر خود بخشیدند.
حجت الاسلام عباسلو نیز با استناد به آیه ۱۳ سوره احزاب گفت: اصل ماجرای فدک را نباید در حد مسائل اخلاقی تقلیل داد. چون قرآن می فرماید علمای اهل کتاب به این دلیل دچار قساوت قلب شدند که معارف تورات و انجیل را تحریف کردند و این تحریف عبارت از خارج کردن حرف های اصلی از موضع خودش بود. البته آنان بخشی از معارف را فراموش کردند و برای مردم توضیح ندادند. اگر ما بخواهیم کلام فاطمه (س) را از حرف اصلی تقلیل بدهیم و سخن دیگری را جای آن حرف اصلی بیاوریم تحریف قیام حضرت زهرا (س) است.
وی افزود: فاطمه زهرا (س) بر سر مساله ولایت ایستادند و در هر مناسبتی این پرونده را مطرح می کردند. ائمه معصومین (ع) نیز به این مساله اشاره کرده اند تا فدک فراموش نشود. مثلا در نامه ۴۵ نهج البلاغه حضرت امیر به عثمان بن حنیف کارگزار خود در بصره که مرتکب یک خطای سیاسی شده و در یک مجلس اهل ثروت حاضر شده بود، هنگام توبیخ این کارگزار به مساله فدک اشاره می کنند که نشان می دهد این مساله دغدغه اهل بیت (ع) بوده است.
این کارشناس مذهبی با اشاره به روشنگری حضرت زهرا (س) در خطبه فدکیه بیان داشت: پیامبر اکرم (ص) فرمود که «خدا با غضب فاطمه (س) غضب می کند و با رضایت او راضی می شود» و آن حضرت این گونه ملاک حق و باطل شد. چنین شاخص و معیاری از سوی پیامبر (ص)، حجت را بر مردم مدینه تمام کرد ولی عافیت طلبی آنها مانع شد. چون حضرت زهرا (س) شبانه دست فرزندانش را می گرفت و به در خانه های مهاجرین و انصار و کسانی می رفتند که در دوره هایی حاضر بودند جانشان را در رکاب پیامبر (ص) فدا کنند ولی حاضر نبودند پاسخی به دخترش بدهند و او را یاری کنند.
البته حضرت علی (ع) امکان دخالت در این موضوع را نداشت. چون هر سخنی می گفت، این گونه برداشت می شد که دنبال قدرت است ولی با ورود حضرت زهرا (س) معادلات جبهه کفر و نفاق به هم خورد و اگر حضرت زهرا (س) وارد عرصه نمی شد. مساله جانشینی به عنوان یک دعوای سیاسی و دعوای قدرت در نقل های تاریخی گم می شد ولی با ورود حضرت فاطمه (س) معادله تغییر کرد.
طهورا نوروزی نیز می‌گوید خطبه حضرت زهرا (س) تئوری مبارزه با ظلم است و ادامه می‌دهد: این اقدام حضرت فاطمه (س) باعث شد شاهد حرکت هایی در طول تاریخ شیعه؛ مانند رشد جریان تشیع و علوی باشیم و نقش زهرای مرضیه (س) در آن زمان تکرارشدنی نبود و کسی نمی توانست همچون زهرا (س) که هم معصوم بود و هم به عنوان دختر رسول خدا (ص) و همسر امیرمومنان (ع) جایگاه ویژه ای داشت، اقدام کند. حتی اگر حضرت علی (ع) اقدام می کرد در آن مقطع تاریخی به عنوان دفاع از خود شمرده می‌شد.
فاطمه زهرا (س) بیشترین مشارکت و حضور را در این زمینه داشتند که تئوری و عملی آن را اجرا کردند. یعنی خطبه فدکیه را می توان به عنوان تئوری مبارزه دانست و ایشان در عمل نیز با حضور در مسجد مدینه از ولایت دفاع کردند و شب ها نیز به خانه های مهاجرین و انصار می رفتند و از هر فرصتی برای تنویر افکار عمومی استفاده می کردند.
حضرت فاطمه (س) در این خطبه موضوع هایی همچون ایمان، قرآن، حج، جهاد و امامت را برای مردم مدینه بیان می کنند و سپس به مساله فدک می پردازند. حجت الاسلام نوری با اشاره به مفاهیم این خطبه گفت: فاطمه زهرا (س) جایگاه قرآن را تبیین و از مردم مدینه سوال می کند که چرا با وجود قرآن به انحراف کشیده می شوند و آن حضرت در کنار چنین هشدارهایی به بیان ۲۰ معرفت دینی با شاخص ها و دلایل برهانی می پردازند.
وی افزود: آن حضرت درباره ایمان خطاب به مسلمانان می فرماید اگر می خواهید از شرک خارج شوید، باید با ایمان باشید و نماز، انسان را از کبر و غرور خارج می کند یا درباره زکات و روزه به نکات مهمی اشاره می کنند. حضرت فاطمه زهرا(س) درباره مناسک حج فرمود "الحج تشییدا للدین" یعنی حج باید با شدت و قوت اداره شود تا احیا شود؛ ولی هنوز حج ما یک حج فاطمی نیست. چون باید تمام جهان اسلام جمع شوند و حقوق خود را مطالبه کنند و در مقابل استکبار بایستد؛ چنان که می بینیم جهان اسلام و تشیع برای سردار شهید حاج قاسم سلیمانی این گونه منسجم شد و دنیا را به تعجب واداشت.
معارف الهی درباره عدل، امامت و جهاد در این خطبه به زیبایی آمده است و حضرت زهرا (س) درباره فرهنگ شهادت، فرمود؛ "الجهاد عزا للاسلام" یعنی جهاد مایه عزت و آبروی اسلام است. امروز می بینیم فرهنگ شهادت، ایثار، مقاومت و کاری که سردار شهید سلیمانی انجام داد، چگونه باعث عزت و سرافرازی مسلمانان شده است.
نوری از این روایت نبوی که «خدا با غضب فاطمه غضب می کند و با رضایت فاطمه راضی می شود» به عنوان شاخصی یاد کرد که از سوی رسول خدا (ص) مطرح شده و علمای اهل سنت و شیعه معتقدند که حضرت فاطمه( س) تا آخرین لحظه رضایتی از علما و حاکمان زمان خود اعلام نکردند.
دختر پیامبر اکرم در این خطبه به معرفی شخصیت خود می پردازد و به مردم تاکید می کند آنان در مسیری قرار گرفتند که تمام عزت و هویت خود را از پیامبر (ص) دارند و حالا آنچه دختر پیامبر (ص) می گوید حرف حق است. این گونه معرفی کردن حضرت زهرا (س) جامعه شناسی آن زمان را نشان می دهد که چه فضایی بر جامعه حاکم است، به گونه ای که بدیهی ترین حقوق به راحتی از سوی افراد انکار می شود. وقتی فاطمه (س) خود را معرفی می کند، یعنی در مظان این است که این حقایق را نیز انکار کنند و لذا حضرت هوشمندانه در خطبه جایگاه خود را بیان می کند.
وی افزود: حضرت زهرا (س) به سابقه مردم در قبل از اسلام نیز اشاره می کند و می فرماید که شما در گمراهی و غرق در مستی شراب و تعصبات غلط جاهلی بودید که به واسطه پیامبر نجات پیدا کردید و این کار آن حضرت، حجت را بر مردم تمام کرد که این نکات نیز با تکیه بر قرآن بیان شده است. زهرای مرضیه (س) به مردم نهیب می زند که آیا می خواهید به غیر قرآن حکم کنید و آنگاه با استناد به آیات قرآن، پیروی از رسول خدا (ص) را مرز اسلام معرفی کرده و می فرماید که راه امامت و ولایت، اسلام ناب و حقیقی است و باید به آن توسل داشت. دختر رسول خدا (ص) مردم را این گونه دعوت می کند که اگر می خواهید در اسلام بمانید، باید مسیری را دنبال کنید که پیامبر خدا (ص) مشخص کرده وگرنه گرفتار می شوید.
